Yusuf Has Hacib’in adını en azından lisede, edebiyat derslerinde duymuşsunuzdur. Az bilenler karıştırıyor olabilir: “Has Hacib”, yazarın adının bir parçası değil, aslında bir unvan. Bugünün kavramlarıyla konuşursak, bir nevi “baş danışman” anlamına geliyor. Balasagunlu Yusuf, bu “baş danışman” sıfatını, 1070’de Karahan hükûmdarı Ulu Buğra Han’a sunduğu bir eserle kazanıyor.
Eserinin adını, eminim ki çoğu okurumuz anımsıyordur ama ben yine de hatırlatayım: Kutadgu Bilig.[*]
Kut, eski Türklerde, “Tanrının onadığı mutluluk, şans, talih ve de devlet” anlamlarına geliyor. Kutadgu Bilig sözcüğü de bir bakıma “mutluluk veren bilgi”, diğer bir bakıma “devlet rehberi” gibi bir anlam taşıyor. Bu ikili anlam, aslında devletin, halk için var olduğunu; iyi yönetilen bir devletin, halka mutluluk getireceği mesajını içeriyor.
Böyle bakınca Yusuf, ABD Bağımsızlık Bildirgesi’nin hemen başında, insanların doğal haklarından sayılan “mutluluğu arama hakkı”na, neredeyse bin yıl öncesinden dikkat çeken bir erken haberci gibi.
Ne mutlu ona… Fakat Türkiye’nin “Dünya Mutluluk Endeksi”nde 8 basamak daha gerileyerek 112’nci sıraya düştüğünü hesaba katacak olursak, ne yazık günümüzün “devlet büyükleri”ne…
“Kut” diyorduk, devam edelim… Sözcüğün şans anlamı, devlet yönetiminin bir talih işi olduğunu da imler. Türk masallarında Hüma Kuşu’nun gölgesi, devletin başına geçecek kişinin üzerinde belirir. Bu mitolojinin, Osmanlı’da devleti yöneten heyete “Dîvân-ı Hümâyun” denilerek yaşatılması boşuna değildir.
Yani devletin başına geçmek, herkese nasip olmayan bir fırsattır. Bu yüce talih, insanın başına bir kez konar ama daimî kalmaz. Nasıl ki bir kuş daldan dala konarsa, yönetim de elden ele geçer. Yine o sebepledir ki, devlet sözcüğünün kökeninde “tedavül” (تداول), yani “elden ele geçmek” vardır.
Bu nedenle, bakmayın siz “ben gidersem devlet çöker” dendiğine…
Gerçi devlet hiç çökmez mi, tabii ki çökebilir. Ama birileri gittiği için değil; aksine, töre (yani hukuk) kaybolduğu için…
Yusuf bunu, bir döngüyle anlatır:
“İl tutmak için erat ve ordu gerek
Eratı tutmak için de mal davar gerek
Bu malı elde etmenin gereği halkın zengin olmasıdır
Halkın zenginliği için ise doğru yasalar konmalıdır”
Yani devletin korunması için asker; asker için zenginlik, zenginlik için müreffeh bir halk, halkın refahı için de adalet gerekir.
Osmanlılara “Adalet Dairesi” diye geçen bu döngünün kalbinde hukuk vardır. Hukukun cakutadgu-bilig-den-anayasa-dersleri-almasını-bilenen düşmanı ise baskı ve zulümdür.
Yusuf’un dönemdaşı Kâşgarlı Mahmut’un Dîvânu Lugâti’t-Türk’te aktardığı eski bir Türk atasözünde de dendiği gibi: “Zulüm kapıdan girince hukuk bacadan kaçar.” (Küç eldin kirse törü tünlükten çıqar). Bu nedenle de “devletten bile vazgeçilir ama hukuktan vazgeçilmez.” (El qaldı törü qalmâs)
Zira:
“Yanan ateştir zorbalık, yaklaşan yanar
Hukuk sudur, akarsa nimet yetişir
Ey bilge! Yurda uzun süre egemen olmak istersen
Yasayı doğru yürütüp halkını korumalısın
Yasayla devlet büyür ve düzenlenir dünya
Zorbalıkla devlet eksilir ve bozulur dünya
Zorba, birçok sarayı bozdu gücüyle
Sonunda öldü, kendi açlık içinde”
Alın size “hukuk devleti” konusunda derin mi derin bir ata öğüdü… Üstelik bu öğüt, hukuk devletinin içeriksiz ve soyut bir yansıması değildir, içini eşitlikle doldurur:
“Gerek oğlum olsun, yakın ya da yabancı
Gerek yolcu olsun, konup geçici
Yasada ikisi de bana birdir
Karar verirken farklı değildir
Bak bu beyliğin temeli doğruluktur
Doğrulukla beyler dirlik bulur”
Dahası var.
Bugün anayasa hukuku dendiğinde, hemen akla gelen şey, “kontrol ve denge mekanizmaları” (checks and balances) olur. Hattâ yasama, yürütme ve yargının bir denge içinde kalması ve keyfî ellerde toplanmaması gerektiği salık verilir.
Yusuf da çağlar öncesinde, dikkatli gözler için farklı bir şey söylemez:
“Üstünde oturduğum bu kürsü
Ey gönlümü doyuran, ayağı üçlü
Üç ayaklı şeyler devrilmeden durur
Üçü düz durdukça dengede olur
Eğer üç ayaktan eğrilirse biri
Kayar ikisi de, uçar üzerindeki”
Almasını bilene, yasama yürütme ve yargı şeklindeki üç erkin tek kişinin elinde birleştiği günümüz örnekleri için ne ibretler var bu dizelerde…
Uzatabiliriz ama burada duralım.
Fakat son olarak şunu söylemeden etmeyelim. Bir de öngörüsü var Yusuf Has Hacib’in, yazıyı onunla tamamlayalım:
“Zorba kişi devleti uzun süre yönetemez
Çünkü halk zorbalığı kaldıramaz”
Göreceğiz bakalım.
[*] Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, Ayşegül Çakan (çev.), (Türkiye İş Bankası Yay., 13. Baskı, 2022).