Doç. Dr. Tolga Şirin
Anayasa Hukuku - Marmara Üniversitesi
ISLAHAT FERMANI
1856
Bilinsin ki Osmanlı halkı benim elimde Allah’ın emanetidir; halkın her yönüyle mutluluğu padişahlığımın hayırlar saçan düşüncelerinin içinde en önemlisidir. Tahta çıktığım günden beri padişahlığımın bu konudaki özel çabasının çok yararlı ürünleri, şükürler olsun ki görülmüştür.
Ülke ve milletimizin imarı ve serveti günden güne artmaktadır. Yüce Devletimizin şanına uygun ve uygar milletlerin arasında hakkıyla sahip olduğu öneme ve yüce konuma layık olan durumunun tam bir olgunluğa ulaşması için şimdiye dek kurmakta başarılı olduğum hayırlı yeni düzenin yeni baştan sağlamlaştırılması ve genişletilmesi Padişahlığımın adalet ile birlikte isteğidir. Devletimizin yüce hukuku, bütün halkımızın gayretlerinin neticesinde ortaya çıkan güzel işlerinin ve müttefikimiz olan tanınmış devletlerin yardımlarının eseri olarak, Allah’ın da yardımıyla bir kat daha sağlamlaşmıştır.
Bu yönüyle yaşadığımız asır, Devletimizi için bir hayra yaklaşılan zamanı olacaktır. Hükümdarlığımın merhametli amacı, iç politikada saltanatımızın gücünün artması, vatandaşlarımın birbirlerine kalpten bağlılığı, (koruyuculuğumun ve adaletimin gereği olarak) Osmanlı halkının her yönden mutluluğa ulaşması ve ülkemizin gelişmesini gerektirecek nedenlerin ve araçların günden güne ilerlemesidir. Bu amacım uyarınca aşağıda ifade edilen konuların uygulanması için Padişahlığımın adaletinin bir yansıması olan iradesi, şerefle ortaya çıkmıştır:
[Can ve Mal Güvenliği]
Gülhane’de okunan Hatt-ı Hümâyunumla ve Tanzimat Fermanı gereğince her din ve mezhepte bulunan Osmanlı halkı hakkında istisnasız, can ve mal güvenliği ve namusun korunması için Padişahlığım tarafından vaat edilen ve bağışlanan güvence, bu defa kuvvetlendirilmiş ve sağlamlaştırılmıştır. Bunun tam olarak hayata geçirilmesi için etkili tedbirler kabul edilmiştir.
[Gayrimüslim Halkın Ayrıcalıkları ve Bağışıklıkları]
Padişahlığımın yüce koruma kanatları altında Osmanlı ülkemizde bulunan Hıristiyan ve diğer gayrimüslim halkın cemaatlerine büyük atalarım taraflarından tanınmış ve sonraki yıllarda da yine bağışlanmış olan bütün ayrıcalıklar ve ruhani bağışıklıklar bu defa tekrar sağlamlaştırılmış ve sürekli kılınmıştır.
Hıristiyan ve diğer gayrimüslim halkın her bir cemaatinin, belirli bir süre içinde ayrıcalıklarının ve var olan bağışıklıklarının görülmesine ve kontrol edilmesine acele şekilde başlanacaktır. Bunun hükûmetimizin gözetimi altında özel olarak patrikhanelerde oluşturulacak meclisler aracılığıyla müzakere edilmesi ve hükümetimize sunulup ifade edilmesi zorunludur. Bu konudaki ıslahatı uygun bulan iradem zamanın, bilginin ve medeniyet eserlerinin gereğidir.
Fatih Sultan Mehmet Han hazretleri ve sonraki büyükler tarafından patrikler ile Hıristiyan piskoposlarına verilmiş olan ruhsat ve iktidar, padişahlığımın cömertçe amaçlarından dolayı, işbu cemaatlere temin olunmuş olan durum ve yeni konumla uygun hale getirilecektir. Patriklerin halen geçerli olan tayin usulleri ıslah olunduktan sonra patriklik yüce beratının hükümlerine uygulanarak hayat boyu tayin edilmeleri ve makama getirilmeleri usulü tamamen ve eksiksiz uygulanacaktır.
[Gayrimüslim Din Adamlarının Atanması]
Hükûmetimiz ile çeşitli cemaatlerin ruhani liderleri arasında kararlaştırılacak bir yönteme uygun olarak patrik, metropolit, murahhasa, piskopos ve hahamların tayini sırasında makama atanma usulü uygulanacaktır.
[Gayrimüslim Din Adamlarının Maaşları]
Her ne biçim ve isimle olursa olsun rahiplere verilmekte olan bahşişler ve gelirler engellenecek, bunun yerine patriklere ve cemaat önderlerine belirli gelirler tahsis edilecektir.
Diğer ruhbanlara, rütbe ve makamlarının önemine ve bundan sonra verilecek karara göre hakkaniyete uygun maaşlar belirlenecektir. Hıristiyan rahiplerinin menkul ve gayrimenkul mallarına hiçbir zarar verilmeyecektir. Hıristiyan ve diğer gayrimüslim halkın cemaatlerinin milletlerine ilişkin işlerinin idaresi her bir cemaatin ruhban ve halkı arasında seçilmiş üyelerden oluşmuş bir meclisin güzel korumasına hava edilecektir.
[Gayrimüslime Dönük Kamusal Hizmet Binaları]
Ahalisi bütünüyle bir mezhepte bulunan şehir, kasaba ve köylerde ayin yapılmasına özgülenmiş olan binaların okul, hastane ve mezarlık gibi diğer yerlerin asli özelliklerine uygun şekilde tamir edilip onarılmalarına hiçbir şekilde engel konulmayacak, böyle yerlerin yeniden inşası gerektiğinde patrik veya milletin liderlerinin onayı hâlinde bunların plan ve projeleri bir hükümetimize sunulmak gerekeceğinden ya sunulan suretler kabul ile onunla ilgili olacak padişahlığımı iradesi gereği icra veya belirli bir zaman zarfında o konuda olan itirazlar beyan olunacaktır.
Bir mezhebin cemaati başkalarıyla karışık olmayan bir mahalde ise o yerde ayinle ilgili işleri açık ve gizli olarak uygulamada hiçbir kayıtla bağlılık olmayacaktır.
Ahalisi çeşitli dinlerde bulunan cemaatlerden oluşan şehir ve kasaba ve köylerde ise her bir cemaatin kendi kendine oturduğu ayrı mahalde yukarıda genişçe açıklanan usule uyarak kendi kilise, hastane, okul ve mezarlıklarını tamir ve onarımlarına muktedir olacaktır.
Yeniden inşa olunması gereken binalar için gerekli ruhsatı patrikler veyahut cemaat metropolitleri Hükûmetimizden dilekçeyle isteyip Devletimizce bundan hiçbir şekilde idari engeller olmadığı durumlarda yüce ruhsatımın uygun görülecektir. Bu gibi işlerde hükûmet tarafından yapılacak işlemlerin bütünüyle samimi olması ve bir mezhebe tabi olanların sayısı ne kadar olursa olsun, o mezhebin tam bir serbestlik ile icra olunmasının sağlanması için gerekli ve sağlam tedbirler alınacaktır.
[Ayrımcı Sıfat Kullanma Yasağı]
Mezhep, lisan veyahut cinsiyet bakımından halkımın sınıflarından bir sınıfın diğer sınıftan aşağı tutulmasını çağrıştıran bütün resmî yazışma tabir ve kavramlar sonsuza kadar ortadan kaldırılıp silinecektir.
Halkın alt tabakaları arasında veyahut memurlarca dahi ayıp sayılacak, utanılacak veya namusa dokunacak her türlü tarif ve tavzifin kullanılması kanunen yasaktır.
[Din ve Vidan Özgürlüğü]
Ülkemde bulunan hiçbir din ve mezhebin ayinlerini serbestçe yerine getirilmesine engel olunamaz, bundan dolayı sıkıntı ve eziyet verilemez. Kimse, din ve mezhep değiştirmeye zorlanamaz.
[Kamu Hizmetine Girmede Dinsel Eşitlik]
Yüce saltanatın memur ve görevlilerinin seçim ve atanmasında, hangi milletten olursa olsun halkın tamamı, yeterliliklerine ve yeteneklerine ilişkin genel düzenlemelere uygun olarak devletin hizmet ve memuriyetine, padişahlığımın iradesi ve uygun görmesine bağlı olarak kabul olunur.
[Eğitimde Eşitlik]
Osmanlı halkında bulunanlardan Yüce Devletin okullarında uygulanan yönetmeliklerde öngörülen yaş ve sınav gibi şartları yerine getiren herkes, ayrım gözetilmeksizin askeri ve idari okullara kabul edilir.
[Gayrimüslim Eğitim Kurumları]
Her bir cemaat de mesleki ve sanayiye dair eğitim kurumu açmaya izinlidir. Bu gibi genel eğitim kurumlarının eğitim usulleri ve öğretmenlerin seçimi, üyeleri padişahlığımca atanacak karışık bir maarif meclisinin gözetim ve denetimine tabidir.
[Adil Yargılanma Hakkı]
Müslümanlar ile Hıristiyan ve diğer gayrimüslim halk arasında veyahut Hıristiyanlar ve diğer gayrimüslim çeşitli mezheplere bağlı olanların birbirleri aralarında ticaret veya cezaya dair bütün davaların karma divanlara havale edilir.
Bu divanların davaların dinlenerek kabulü için kuracakları meclisler alenidir.
Duruşmada davalı ile davacı yüz yüze getirilir.
Tarafların getirecekleri tanıklar anlatacaklarını daima kendi ayin ve mezhepleri uyarınca edecekleri bir yeminle onaylarlar.
Olağan hukuk davaları bile eyaletler ve sancakların karma meclislerinde, vali ve kadının hazır bulunduğu koşullarda şeriata ve nizama uygunluk yönünden incelenir.
Bu mahkeme ve meclisteki muhakemeler aleni yürütülür.
[Miras Davaları]
Hıristiyan ve diğer gayrimüslim halkımızdan iki kişi arasında miras hukuku gibi özel davalar, davanın tarafı olanların isteğine bağlı olarak patrik veya reisler ve meclisler aracılığıyla bakılmak üzere havale edilir.
[Kararların Yayımlanması]
Ceza ve ticaret kanunlarıyla karışık divanlarda yürütülecek usul ve duruşma nizamlar olabildiğince tamamlanır, yazılıp düzenlenir ve ülkede kullanılan çeşitli dillere çevrilerek yayımlanıp ilan edilir.
[Bedensel Ceza, Eziyet ve İşkence Yasağı]
Dünyevi hukukun ilahi hukuk ile uyumlu hâle getirilmesi için, kendisinden kötülük beklenilen kimselerin veya cezalandırılanların hapsedilmeleri ve tutuklanmalarına tahsis edilmiş bütün hapishanelerin ve diğer yerlerdeki hapis usullerinin mümkün mertebe ve en kısa zamanda ıslahına başlanır. Her durumda ve hatta hapishanelerde dahi yüce saltanatımız tarafından konulan disiplin yönetmeliklerine uygun muameleleri dışında hiçbir biçimde bedensel cezalandırma, eziyet ve işkenceye benzer muamele yapılamaz. Bunun aksi yöndeki hareketler çok şiddetli şekilde engellenir ve yasaklanır. Bunun yapılmasını emreden memurlar ile bunu fiili olarak yapanlar ceza kanunnamesi gereğince cezalandırılır.
[Kolluk Hizmetleri]
Başkent, eyaletler, şehirler ve köylerdeki emniyet işleri düzenlenecektir.
Hâlihazırda rahat durumda olan bütün halkımın kendi mal ve canlarının korunması, gerçekten ve güçlü olarak güvenliğini sağlayacak biçimde düzenlenecektir.
[Vatandaşlık Ödevlerinde Eşitlik]
Vergi eşitliği diğer yükümlülüklerde de eşitliğini gerektirir Dolayısıyla hak eşitliği görev eşitliğini gerektirir. Hıristiyan ve diğer gayrimüslim halkın, Müslümanlar gibi askerlik borçlarının ödenmesine ilişkin karara uymaları zorunludur.
Bu konuda bedel vermek veya nakit olarak para ödemek yoluyla fiili hizmetten bağışık olmak mümkündür.
Müslümanlardan başka diğer halkın askeri sınıflar içinde görevlendirilmeleri hakkında gerekli yönetmelikler yapılıp mümkün olan en kısa zamanda yayımlanacak ve ilan edilecektir.
[Yerel Meclisler]
Eyaletler ve sancaklar meclislerinde Müslüman, Hıristiyan ve diğer üyelerin seçilme işlerini doğru bir biçime sokmak ve düşüncelerin doğru olarak ortaya çıkmasını sağlamak için düzenleme yapılacak ve bunların oluşumlarına dair yönetmelikler daha iyi hâle getirilecektir.
Yüce Devletim, düşüncelerin sonucunu, verilen hüküm ve kararı doğru olarak bilmek ve bunu gözetebilmek için, gerekli düzenlemeleri yapmak ve etkili araçlara ulaşmak için etraflıca düşünecektir.
[Yabancıların Mülkiyet Hakkı]
Yüce Saltanatım ile yabancı devletler arasında yapılacak anlaşmalardan sonra yabancılara emlak mülkiyeti izni verilecektir. Fakat bu izin, alışverişe, emlak mülkiyetine ve gelirlere ilişkin Osmanlı kanunlarına, Belediye zabıta yönetmeliklerine uyulup ona uygun davranılması ve asıl yerli halkın verdiği vergilerin ödenmesi şartına bağlıdır.
[Vergilendirme Esasları]
Halkın tamamı üzerine konulacak vergilerde sınıf ve mezheplerine bakılmaz. Başta aşar olmak üzere bu vergilerin toplanmasındaki kötüye kullanımların düzeltilmesi için acil tedbirler alınmak üzere müzakereler gerçekleştirilecektir.
Devlet gelirleri için aşamalı olarak, iltizam usulü yerine doğrudan doğruya vergi toplama usulüne geçilecektir.
Devlet memurları ile meclislerdeki üyelerin açık arttırmalarda doğrudan uygulanacak iltizamlardan birini yerine getirmemeleri veya herhangi bir türlü hisse almaları çok sert cezalarla yasaklanacaktır.
Mahalli vergiler, mümkün olduğu kadar ürünlere zarar vermeyecek ve iç ticarete engel olmayacak biçimde konulup belirlenir.
Bayındırlık işleri için belirlenecek ve ayrılacak uygun bir miktara, karadan ve denizden ve yeni oluşturulacak çeşitli yollardan yararlanacak eyaletler ve sancaklarda oluşturulacak özel vergiler de ilave dilecektir.
Yüce Saltanatımın gelirler ve masraflar defterinin yıllık olarak düzenlenmesine ve rehberliğine dair özel bir düzen kurulmuştur. Bunun hükümlerinin yürütülmesine tamamen özen gösterilir.
[Kamu Personeline İlişkin Esaslar]
Her bir memur için belirlenmiş maaşlar güzelce ödenir.
Her bir cemaatin lideri ile Saltanat tarafından belirlenecek birer memur, halkımın geneline ait ve ilgili olan düzenlemelerin müzakerelerine Meclis-i Vala’da bulunma üzere Mutlak Vekilliğimin Yüce Makamı tarafından özel olarak çağrılır. Bu memurlar birer sene için atanırlar ve memuriyetlerine başladıkları anda yemin ederler. Bu kişiler, Meclis-i Vala’nın üyeleri olarak gerek olağan ve gerek olağanüstü yapılan toplantılarda oylarını ve görüşlerini doğruca açıklayıp ifade edebilir ve bundan dolayı rencide edilemezler.
Bozgunculuk ve hırsızlık ve yolsuzluğa dair kanun hükümleri, hangi sınıfta ve ne türlü bir memuriyette bulunursa bulunsun halkımın tamamı için meşru usule uygun olarak yerine getirilir.
[Ekonomik Esaslar]
Devletimin para politikasının düzeltilmesi ve buna benzer maliye işlerine saygınlık kazandıracak adımlar atılır. Bu yolla ülkemin maddi zenginlik kaynakları için gerekli olan sermayenin belirlenmesi, ülkemdeki ürünlerin nakli için gerekli yolların ve yöntemlerin açılması, tarım ve ticaret işlerinin genişletilmesine engel olan nedenlerin ortadan kaldırılması amaçları için gereken kolaylıklar uygulanır.
Bunun için bilim, eğitim ve Avrupa sermayesinden faydalanılması yolları etraflıca düşünülüp parça parça uygulamaya konulur.
[Fermanın İlanı ve Yürürlüğü]
Bu maddelerden oluşan Fermanımı usulüne göre gerek İstanbul’umda gerek ülkemin her bir tarafından ilan ve haber vererek meşru konuların yukarıda açıklandığı gibi uygulanması ve bu yüce düzenlemelerin sürekli ve ısrarlı olarak yürürlükte tutulması için gerekli yolların ve sağlam yöntemlerin bulunup geliştirilmesi için Sadrazamım gücünü ve kuvvetini özveriyle harcayacaktır.
Tuğrama boyun eğilsin ve emirlerine uyulsun!